جلوه‌های اعتراض و مقاومت در شعر شفیعی کدکنی

محمدرضا شفیعی کدکنی(م. سرشک) در دهۀ چهل، سرودن شعر را آغاز کرد. او پس از دوره­ای غزل­سرایی به شعر نو روی آورد و حال­ و هنجار شعرش را با شیوۀ نیمایی منطبق ساخت(براهنی،1371: 4/1883). وی ترکیبی از مایه­های غنایی، ذهنیت سیاسی و تعهد اجتماعی را با سبک نیمایی ملازم نمود(کیانوش،1355: 187)؛ هم­چنین، گونه­ای خوش­آهنگی(حقوقی،1368: 44)، فخامت، انسجام و سلامتِ زبانی را در قالب نیمایی به کار بست(پارسی­نژاد،1387: 183) که بی­سابقه می­نمود.¹  شفیعی متعلق به نسلی است که پس از کوتای 28 مرداد 1332 پا به عرصۀ شاعری نهاد. اثراتِ نخستینِ این­حادثه را او در نوجوانی، و تبعاتِ سیاسی و اجتماعی آن را در سال­های بعد، تجربه و درک کرد. نگرش و ذهنیتِ شفیعی تاحد زیادی متأثر از نتایج کودتا تکوین یافت و این حادثه موجب­ شد شعرش با دغدغه­های انسانی و اجتماعی و نیز روحِ مبارزه و استبدادستیزی پیوندی نزدیک بیابد.

شفیعی ابتدا تحت تأثیر برخی شاعران از جمله اخوان ثالث² بود(موحد،1389: 141). سپس به تدریج به شیوۀ انحصاری خویش دست یافت. او برای نخستین­بار معانی و مفاهیمی را وارد شعر نو نمود و از ابزارهایی سود جُست که ضمن نوآورانه­بودن، برای طیفی از جامعه، مطلوبیت داشت. شفیعی شعر نیمایی را با گونه­ای تعهد اجتماعی و نگرش اعتقادی درآمیخت که خاستگاه آن به طور توأمان، باورهای دینی، آگاهی­های تاریخی و حساسیت­های سیاسی و اجتماعی یا به تعبیر بهتر «کثرت­گرایی فرهنگی»(بشردوست،1386: 310) بود. او از معدود شاعرانی است که در شرایط دشوار و دوره­ای خفقانی، شعرِ اعتراضی سرود. توجه به قیام­های مردمی، اعدام­های سیاسی و حال و کردارِ مبارزان و آزادی­خواهان، هم­چنین، ترسیمِ ناآگاهی، فقر، نابرابری و دیگر مظاهر اجتماعی، درون­مایۀ اشعار اعتراضیِِ وی را شکل­داده­اند. شفیعی، مدتی ممنوع­القلم شد و از سرودن و نوشتن محروم گردید(زرین­کوب،1358: 217). بدین­واسطه در محافل روشنفکری و درمیان کسانی که از طُرُقِ مختلف با سیاست پیوندداشتند، محبوبیت پیداکرد و شعرش به عنوانِ دستاوردِ مبارزه و عامل تهییج در استبدادستیزی مورد توجه قرارگرفت(لنگرودی،1378: 4/511).

شعر پایداری و شفیعی

ادب پایداری، ادبیاتی با پیشینه­ی تاریخی در دنیا و در کشور ما به شمارمی­آید(صنعتی،1389: 20). این عنوان، معادلی برای «ادب­المقاومه»(نادمی،1389: 310) است.³ شعر پایداری نیز شعری هدف­مند و متعهد است که بیش از شاعر به مخاطبانش تعلق می­یابد. این نوع شعر، افزون بر خاصیت ادبی و زیباشناختی، ماهیت تبلیغی و تهییجی دارد و مبتنی بر الزام­های تاریخی و سیاسی آفریده می­شود؛ بدین واسطه در مقایسه با دیگر انواع شعر، اهمیت بیرونیِ افزون­تری دارد و به تعبیری «دیگرخواه» است و «از ذهن­های تحریک­شده می­تراود»(کافی،1389: 518). شعر پایداری با تلفیق خاصی از عاطفه و واقعیت، تکوین می­یابد. در حقیقت، واکنشی عاطفی در برابر حوادث و واقعیات بیرونی است که تخیل­پردازی در آن، تحت الزامات و قواعدی معین است. حضور عنصر خیال در شعر پایداری، زمانی توجیه می­یابد که اصل حادثه و واقعیت بیرونی را که بدان اشاره می­کند، مخدوش نسازد. شعر پایداری به فراخور شرایطی ویژه و در یک برهه­ی تاریخی خاص شکل می­گیرد؛ یعنی این­که برآیندِ احساس نیاز و درک وظیفه­ای تاریخی است. چنان­چه ظلم، دشمنی، تهدید و تهاجمی در میان نباشد، این نوع شعر، موضوعیت و موجودیت نخواهد داشت. شعر مقاومت، غالباً در جهت نظام بخشیدن به جریان و حرکتی جمعی شکل می­گیرد؛ حرکت و جریانی که در جهت ایجاد تغییر و تحولی نظام می­یابد و بناست دستاوردهای تازه­ای برای مخاطبانش داشته باشد؛ همچنین، انگیزه­ای برای مبارزه و ایستادگی در مخاطبان به وجود آورد.

هدف نهاییِ شعر پایداری، نه فقط حظِ هنری، بلکه ایجاد انگیزه برای شکست­دادن دشمنی مشترک بوده که وجودش تهدیدی برای امنیت، آزادی، و حرمت مخاطبان است. در این راستا، نیازمندِ افشاگری و تلاش در جهت آگاهی­بخشی است. از این روی به افشای پلیدی و نقش مخرب دشمن و مدعیان می­پردازد؛ چهره­ای منفور از دشمنان نشان می­دهد و هرگونه ترس، تردید، اضطراب و انفعال را نکوهش می­کند. دعوت به مقابله با دشمن و ستایشِ همت و ایستادگی­ مبارزان، بخشی از محتوای شعر پایداری را شکل می­دهد و نوید پیروزی و رهایی و امیدبخشی به مخاطبان و... بُعد دیگری از آن است.

این مولفه­ها که از شاخصه­های شعر پایداری محسوب می­شوند، در اشعاری که شفیعی پیش از انقلاب اسلامی سروده به چشم می­خورد. او را از نمایندگانِ شعر چریکی ایران به شمار آورده­اند⁴ (تسلیمی،1387: 41). شعری که به تعبیر شفیعی از «فضای ارغوانی آمیخته به دود مسلسل» تأثیر می­پذیرد»(شفیعی کدکنی،1383: 87) و درونمایه­ی آن، ستایش قهرمانان جنگ مسلحانه، وصف شکنجه­ها و زندان و میدان­های اعدام، در هم کوبیدن عوامل یأس و ناامیدی و انتظار آمدن بهار است(همان،81). شفیعی در دهه­ی پنجاه، گونه­ای شعر اعتراضی را سامان بخشید که این مشخصه­ها را در خود داشت؛ در عین حال بر باورهای مذهبی، مایه­های تاریخی و نگرش اجتماعی- سیاسی استوار بود. اشعار او در این دوره، عموماً دارای محتوایی بیدارگرانه، اعتراضی، مبارزه­جویانه و تهییجی است. این ویژگی­ها، سروده­های شفیعی را در ردیف اشعار پایداری قرار می­دهد(حسن­لی،1383: 395) و او را به عنوان یکی از شاعران شاخصِ مقاومت در عرصه­ی شعر نیمایی مطرح می­کند. 

بیدارگری

استبداد سیاسی، مهم­ترین دغدغۀ شفیعی و حساسیت در برابر آن، خاستگاه و زمینۀ اصلی اشعارش در سال­های پیش از انقلاب بود. وی در این­ زمان، رسالتی افشاگرانه به عهده پذیرفته و خود را متعهد به ترسیم اثرات منفی استبداد می­دانست. او دستاوردها و فجایعی را که نتیجۀ مستقیم و غیرمستقیمِ حاکمیت پهلوی محسوب­می­شد، بازشناسی ­کرد و بخشی از قابلیت­های شعر خود را مصروفِ نشان دادنِ آن ­نمود. از این روی، تصاویری اسف­بار از جامعه به دست ­داد و طی آن­، ابعاد و تبعات استبدادِ حاکم را معرفی ­کرد.  در این اشعار، شفیعی در موقعیت انسانی مسئول و در موضعِ شاعری دارای رسالت قرار می­­گرفت. او از این جایگاه به نکوهشِ غفلت عمومی می­پرداخت و به تن­آسایی، انفعال و سکوتِ حاکم بر اجتماع اعتراض می­کرد. شفیعی با ترسیم چهرۀ مردمِ تحت ستم و معضلات مختلف اجتماعی و مظاهر منفی که از نتایج حکومت استبدادی به شمار می­آمد، در صددِ آگاهی­بخشی به جامعه برمی­آمد. او این مظاهر را به گونه­ای ترسیم می­نمود که واقعیت­شان با سیاست­های حکومت پهلوی پیوند می­یافت؛ به بیان دیگر، آن را به عنوان عوارضِ زیستن در فضای پراختناق، تصویر می­نمود. در این اشعار، تأثیر استبداد و سیاست­های حکومت در زندگی فردی و اجتماعی نشان داده شده و تبعات و نتایج متعدد و مخرب استبداد شناسایی می­شد.

استفاده از بیان غیر مستقیم، تمثیلی و سمبولیک، روش مناسبی بود تا شفیعی با وجود اختناق حاکم بتواند ترسیم­های شاعرانه­ای از مسخ­شدگی جامعه، اختناق و خفقان، غفلت عمومی، انفعال، سکون و سکوت، هراس و اضطراب به دست دهد و بدین واسطه هم اعتراض خود را بیان کند؛ هم در جهتِ آگاهی­بخشی به جامعه قدم بردارد. مصداق­های زیر که سروده­های شفیعی در اواخر دهه­ی چهل و نیز سال­های دهه­ی پنجاه پیش از انقلاب اسلامی است، ابعادی از این­آگاهی­بخشی را در بر دارد:

«...ما در میانِ زخم و شب و شعله زیستیم/ در تورِ تشنگی و تباهی/ با نظمِ واژه­های پریشان گریستیم/ در عصر زمهریری ظلمت،/ عصری که شاخ نسترن آنجا،/ گر بی­اجازه بشکفد طرح توطئه­ست/ عصر دروغ­های مقدس/ عصری که مرغ صاعقه را نیز/ داروغه و دروغ­درایان/ می­خواهند/ در قاب و در قفس...» (شفیعی کدکنی،1385: 114).

«بدین سیاهیِ ملموس/ خوی­گر شده­ایم/ کسی چه می­داند،/ بیرون چه می­رود،/ در باد/ تمام روزنه­ها بسته­ست./ من و تو هیچ ندانستیم؛/ درین غبار،/ که شب در کجاست، روز کجا/ و رنگِ اصلی خورشید و/ آب و گل­ها چیست»(همان،1385: 204).

«از معجزۀ نور و نسیم و نم باران/ یارانِ دگر پنجره­شان را به گل سرخ/ آراسته کردند/ تنها من و تو/ بر لبِ این پنجره ماندیم/ وآن سیره که آواز برآورد سحرگاه/ خاموش نشستیم و/ به آواش نخواندیم.» (همان،1385: 319).

«من درنگ می­کنم/ تو درنگ می­کنی/ ما درنگ می­کنیم/ خاک و میل زیستن در لجن/ می­کشد مرا/ تو را/ ... وین فراخنای هستی و سود را/ به خویش تنگ می­کنیم.» (همان،1385: 423).  

کلام تهییجی

بخشی از شعر شفیعی در راستای ایجاد روحیه­ی مبارزه شکل گرفته است. شفیعی با سروده­هایی تهییجی و منبعث از روحیه­ی انقلابی که تأثیر زیادی بر طیف آزادی­خواهان و مخالفانِ استبداد پهلوی داشت(لنگرودی،1378: 3/262)، توانست خود را در صف شاعرانِ ستم­ستیز و مخالفِ استبداد قرار دهد. این شیوه، منحصر به شفیعی نبود و دیگر نوپردازان نیز اشعاری از این دست می­سرودند؛ طیفی از این شاعران، تعلق خاطر به جریان­های چپ داشتند و گروهی دیگر، اعتقادات مذهبی را دستمایۀ کار خود قرار دادند.(روزبه،1389: 96) شعر شفیعی از این دو گروه متمایز بود؛ داشتنِ تمایلات دینی او را از چپ­گرایان جدا می­کرد و بیانِ انحصاری وی که به تعبیری با «موقرنویسی ادیبانه» آمیختگی داشت (باباچاهی،1380: 1100) و از پشتوانه ادبی و استواری زبان برخوردار بود(یاحقی،1375: 145)؛ همچنین، بر پایه­ی سمبولیسمی ویژه شکل می­گرفت، تفاوت کارش را با شاعرانی که انگیزۀ مذهبی داشتند رقم می­زد.  

شفیعی در این­سال­ها، اشعاری با مایۀ تبلیغی و تهییجیِ تأثیرگذار سرود که هم مورد توجه مبارزان و مخالفان استبداد در عصر پهلوی واقع شد؛ هم راه را برای تکوینِ شیوه­ای شعری که پس از انقلاب، به تکوین «شعر دفاع مقدس» انجامید، هموار نمود. در این ­اشعار که ساختاری نیمایی دارند و عموماً با بیانی سمبولیک نظام یافته­اند، گوینده در موقعیتِ منادیِ آزادی و هشداردهنده­ای بیدارگر قرار دارد و مسئولانه در بارۀ ضرورت مبارزه با استبداد و شکستنِ طلسم سکوت و انفعالی سخن می­گوید که دستاورد استبداد در جامعه است. مبارزه­جویی و دشمن­ستیزی، مشخصۀ بارزِ این­اشعار است که تجلیات مختلف می­یابد. لحن شفیعی در این ­اشعار، قاطعانه و خطابی و کلام او دارای گزاره­های امری و سفارشی است. به همین دلیل، حالتی دوگانه از شعار و شعر می­یابد. این اشعار مخاطب را در برابر شماتت، نکوهش، هشدار، مواخذه و امیددهی قرار می­دهند. تردید نداشتنِ شفیعی در مبارزه و انقلاب و تأکیدِ قاطعانۀ وی بر ایستادگی و حرکت، آن­ها را به شعار، نزدیک­می­کند؛ در عین حال، توسل شفیعی به شگردهای شاعرانه و استفاده از نشانه­های نمادین و نهایتاً تلاش در برجسته­ساختنِ نقشِ عاطفی زبان وجهی شاعرانه بدان­ها می­بخشد:

«همیشه دریا دریاست/ همیشه دریا توفان دارد./ بگو! برای چه خاموشی!/ بگو: جوان بودند،/ جوانه­های برومندِ جنگل خاموش./ بگو برای چه می­ترسی!/ سپیده­دم، اینجا،/ شقایقانِ پریشیده در نسیم،/ هراسان/ بر این­گریوه فراوان دیده­ست/ به آب­های خزر،/ موج­های سرگردان،/ و بادهای پریشان بگو، بگو!/ باری،/ پیامِ برگِ شقایق را...»  (شفیعی کدکنی،1385: 300)

ستایش­نامه

شفیعی در بحرانی­ترین موقعیت­های سیاسی و در اوضاعی هراس­آور به صورتی بی­پروا از رشادت و ایستادگی ­مبارزان، اعدامیان و زندانیان سیاسی یاد کرده و آن­ها را ستایش نموده است. او این ­انسان­ها را دارای حرمت و تقدس و مقام آن­ها را از انسان­های عادی فراتر می­دید. هنجار و لحن ستایش­­های شفیعی از این­افراد، همواره با نوعی شیفتگی و علاقۀ قلبی همراه است. از محتوای این آثار پیداست که شاعر، نه تعمداً؛ بلکه بر اساس میلی باطنی و ناخودآگاه از شهامت و همت آنان یادمی­کند؛ میلی که بی­ارتباط با روح انقلابی و منش آزادی­خواهانه در شفیعی نیست.

خاستگاهِ ستایش­نامه­های شفیعی، عموماً حوادثی واقعی و رشادت و یا شهادتِ مبارزانی خاص است که در آن­روزگار برای جامعه شناخته­شده بودند؛ اما پرداختِ شخصیت و هویتِ آنان در کلام وی به گونه­ای است که وجه عمومی، فرازمانی و قابل تعمیم می­یابند؛ طوری که می توان آن­ها را نمادی از شهامت، ایمان و آزادگی و به تعبیری «قهرمانان پایداری» (انزابی­نژاد، 1368: 26) تلقی نمود؛ این­افراد، هم دارای مشخصاتِ مبارزان در حال نبرد با حکومت هستند؛ هم به زندانیانِ تحت شکنجه شباهت دارند؛ همچنین به شهیدانی که در راه آرمان خویش، جان باخته­اند، می­مانند. این­چندگانگی، برآیندِ هنجار نمادینی است که شفیعی در ستایش­نامه­های شعری خویش به کار می­­گیرد:

«دیدمت میان رشته­های آهنین:/ دست­بسته،/ در میانِ شحنه­ها./ در نگاهِ خویشتن/ شطی از نجابت و پیام داشتی./ آه!/ وقتی از بلندِ اضطراب/ تیشه را به ریشه می­زدی،/ قلب تو چگونه می­تپید؟/ ای صفیرِ آن سپیدۀ تو/ خوش­ترین سرودِ قرن!/ شعر راستینِ روزگار!/ وقتی از بلندِ اضطراب/ مرگِ ناگزیر را نشانه می­شدی،/ وز صفیرِ آن سپیده­دم/ جاودانه می­شدی.../ آنچه در تو بود،/ گر شهامت و اگر جنون،/ با صفیرِ آن سپیده/ خوش­ترین چکامه­های قرن را/ سرود». (شفیعی کدکنی،1385: 300).   

سوگنامه

در اشعار شفیعی، مضامین و تصاویری که حرمتِ شهادت و تعظیم و تکریمِ شهید را بازتاب می­دهند، بسامد زیادی دارند؛ چندان که می­شود آن را در حد خصیصه­ای کلامی و سبکی ارزیابی­کرد. شفیعی با بیانی مرکب از حماسه و تغزل، سوگنامه­هایی ماندگار سروده که در آن­ها اعتبارِ شهادت و ارزشِ آرمان­هایی که شهیدان به خاطر آن، جانشان را از دست داده­اند، یادآور می­شود. او همواره ضمن ستایش از شهید، تداومِ مبارزه­ای را توصیه­ می­کند که شهیدان، جان بر سر آن، گذاشته­اند. سوگ ازدست رفتنِ شهید و اظهار اندوهِ توأم با غبن، بُعد تراژیک و تغزلی این اشعار است و نویدِ پیروزی و بازگویی دستاوردهای ارزشمند و بابرکتِ شهادت، جنبۀ حماسی به آن می­بخشد. شفیعی بی­آنکه به صراحت از شهیدان نام ببرد، با بیان سمبولیک و با استفاده از نمادهایی ویژه از کسانی که در شکنجه­گاه­­ها و یا در اعدام­های حکومت پهلوی، جان می­باختند، تجلیل کرده و ایمان، مقاومت و همت آنان را ستوده است؛ «شقایق بالنده»، «سازندگان اطلس تاریخ»، «صنوبر بلند»، «رودهای پویان»، «عاشقان شرزه»، «روح لاله»، «آینۀ خون سیاوشان»، «درخت تنومندروشنایی»، «گل سرخ»⁵ و نمادهایی از این­دست در شعر شفیعی مظهر شهید واقع شده­اند.(407،418،392،388،301،267،258،205) در این میان، شقایق، بیش از دیگر پدیده­ها به عنوان رمز شهید به کار رفته است:

«زندگی­نامۀ شقایق چیست؟/ - رایت خون به دوش، وقتِ سحر،/ نغمه­ای عاشقانه بر لبِ باد؛/ زندگی را سپرده در رهِ عشق،/ به کفِ باد و هرچه باداباد.» (شفیعی کدکنی،1385: 429).  

«آه ای شقایقانِ بهارانِ من!/ یارانِ من!/ از خاک و خاره، خونِ شما را/